Willem Mengelberg 2e 4e Symfonie

bronvermelding: "Willem Mengelberg Dirigent Conductor", Haags Gemeente Museum, 1995.

Frits Zwart

Op Mengelbergs uitnodiging om in november 1904 opnieuw in Amsterdam te dirigeren, reageerde Mahler verheugd. Het zou hen tevens de gelegenheid geven hun nog jonge vriendschap "auf's Neue zu befestigen und zu kräftigen", zoals hij schreef. Liever zou hij echter in oktober komen, want halverwege die maand zou hij zijn Vijfde symfonie in Keulen dirigeren en dat concert wilde hij, vanwege de lange reis, graag combineren met zijn komst naar Amsterdam. Hierop reserveerde Mengelberg drie data voor Mahler: 23, 26 en 27 oktober. Aangezien Mahler had geschreven dat hij in Keulen zijn Vijfde symfonie zou dirigeren, heeft Mengelberg vermoedelijk overwogen om die symfonie ook in Amsterdam uit te voeren. Eind juli stuurde Mahler namelijk een briefje met een opgave van de lengte van de drie symfonieën: de Vierde symfonie duurde volgens hem 45 minuten, de Vijfde ongeveer een uur en een kwartier en de Tweede anderhalf uur. Pas eind september of begin oktober liet Mengelberg Mahler weten dat hij toch voor de Vierde en de Tweede symfonie koos, waarvan steeds sprake was geweest. Halverwege oktober stuurde Mahler aan Mengelberg een partituur van de Vierde symfonie waarin hij "mit rother Tinte oder Bleistift" correcties had aangebracht, die in de orkestpartijen moesten worden overgenomen.

"Voor zijn aankomst hier ter stede placht ik zijn werken met het orkest in te studeeren, en daarna woonde ik zoveel mogelijk zijn repetities bij, noteerend zijn uitspraken en verklaringen, welke dikwijls de diepste kern der muziek raakten" vertelde Mengelberg in 1926. Mengelbergs eigen exemplaar van de partituur van de Vierde symfonie (en ook van de Vijfde) demonstreert dat adequaat.

Mahler had te kennen gegeven alleen zijn eigen muziek te willen dirigeren, "wie damals" in 1903". Mengelberg moest het resterende deel van het programma leiden en werken kiezen die het orkest kende, zodat Mahler daar geen repetitietijd voor hoefde in te leveren en de orkestrepetities geheel aan zijn eigen werken kon wijden. Over die voorbereidingen en de dagen voorafgaand aan de concerten schreef Mahler aan zijn vrouw Alma: "Das Leben geht hier in einem wahren Saus und Braus von Proben weiter. Vorbereitet ist Alles prachtvoll und ich glaube, dass ich hier mit der Zeit so eine Art musikalisches Inselreich haben werde."

Inderdaad was alles door Mengelberg zo perfect voorbereid, dat Mahler het zich zelfs durfde permitteren een repetitie af te zeggen om naar het Frans Halsmuseum in Haarlem te gaan.

Op zondag 23 oktober dirigeerde Mahler zijn Vierde symfonie. Het was het enige werk op het programma en na de pauze werd het, wederom onder zijn leiding, integraal herhaald. Aan zijn vrouw schreef hij: "Denke Dir das Programm des Sonntag: 1. Vierte Symphonie von G.Mahler, Pause. 2. Vierte Symphonie von G. Mahler. Wie gefällt Dir das?! Sie haben mein Werk einfach zweimal auf das Programm gesetzt. - Nach der Pause fängt es noch einmal von vorne an! Ich bin faktisch neugierig, ob das Publikum das zweite Mal wärmer sein wird. Ich halte das für das Ei des Columbus bei einem neuen Werk. Das Orchester spielt die Vierte, die ich Heute probirt, mit entzuckender Reinheit." Terugblikkend typeerde Mengelberg jaren later deze dubbele uitvoering als een "gedurfd experiment". Aangezien Mahler Mengelberg aanvankelijk had gevraagd de rest van het programma te leiden, was het vermoedelijk Mengelbergs initiatief om de Vierde symfonie tweemaal in hetzelfde concert uit te voeren.

De concerten van Mahler in Amsterdam waren een succes: de musici waren goed voorbereid geweest, Mahler zelf vond het "eine geradezu mustergultige Auffuhrung" en zijn muziek werd positief ontvangen door de critici. Door zijn "wundervoll verlebten Tage" in Amsterdam was de stad, zoals hij Mengelberg nadien schreef, "eine zweite musikalische Heimath geworden", net als hij na zijn eerste bezoek had geschreven. Bovendien was hij diep onder de indruk van Mengelbergs vermogen zich in zijn muziek in te leven.

"Was ich nach dieser Richtung Ihnen zu danken habe, Ihrer jugendfrischen und thatkräftigen Initiative, Ihrer congenialen Interpretationskunst und durchdringendem Verständniss meiner Werke - diess gehört zu jenen Dingen, von denen wir uns gelegentlich eines freundschaftlichen Symposion gesagt haben, dass man sie tief empfinden aber fur sie nicht danken kann. Und so drucke ich Ihnen im Geiste Ihre Freundeshand, und bitte Sie, mir auch fernerhin alle diese Gesinnungen zu bewahren, die mir um so viel mehr werth, als sie selten, um soviel bewunderungswürdiger sind, als nur aus ihnen jene lebendige Kunst erwächst, als deren begeisterten Adepten ich Sie erkannt habe."

Toen Mengelberg echter zelf, op 15 en 16 februari 1905, de Vierde symfonie uitvoerde, moet de ontvangst door het publiek nogal koel geweest zijn.

Gedurende de zomer van 1905 bezocht Mengelberg het muziekfeest te Dresden en bracht daar heel wat tijd door met de dirigent en componist Max Schillings (1868-1933). Hij vergezelde hem naar Graz, waar weer een ander muziekfeest was (dat ook door Strauss en Mahler werd bezocht), waar een werk van Schillings werd uitgevoerd. Daarna reisden ze samen naar Wenen, waar Mengelberg hem met Mahler liet kennismaken. Daar bracht Mengelberg enkele dagen in Mahlers gezelschap door. "Elke avond opera, prachtig en heerlijk - gisteren gegeten bij Mahler met Schillings ook heerlijk", schreef Mengelberg aan zijn vrouw, en op een ansichtkaart aan haar schreef Mahler er hoffelijk bij: "mit Aufrichtigen Bedauern, Sie nicht mit Ihrem Mann hier begrüssen zu können". Twee dagen daarna schreef Mengelberg: "Ik ben bezig in 't bureau van Mahler aan je te schrijven. Hij is ontzettend aardig en lief voor mij. Ik ben de gehele dag met hem uit hij inviteert mij altijd. Zijn vrouw is al met de kinders in Tirol, z'n huis is gesloten, hij woont bij z'n schoonouders. Daar was ik ook met Schillings te eten". Mahler op zijn beurt schreef aan Alma: "Mengelberg ist noch hier! Schillings und ich sind ganz gute Freunde geworden. Persönlich habe ich grosse Sympathien fur ihn gewonnen. Auch der Mama gefällt er und Mengelberg sehr gut."

Hoofdpagina
Biografie, deel een
Biografie, deel twee
Lijst van opnames 
Mengelberg vereniging 
Recensies 
Boeken 
Recensies Naxos Cd's