Coenraad Valentijn Bos

'.....zo'n schitterend begeleider, mijn criticus, mijn maarschalk, hij is altijd zo vrolijk en zijn onveranderlijk goed humeur haalt mij altijd weer uit den put'. (Julia CUlp in 'Kees Brusse: Onder de menschen, 1915').

' ... Geehrter Herr Bos, Gestern haben Sie so verzüglich begleitet als nie zuvor. Ich habe gar nicht gespührt dass Sie da waren ...' (Dit briefje kreeg Coenraad Valentijn Bos van de hier afgebeelde tenor  Raymond von Zur Mühlen (geb. 1854, Letland) 's morgens na een recital in Berlijn.)

De jonge Coenraad Valentijn Bos (Leiden, 7 december 1875 - Mount Kisco, New York, 5 augustus 1955) viel met zijn neus in de boter, toen hij in 1894 in Berlijn, waar het krioelde van Nederlandse zangers en zangdocenten, opgetrommeld werd om de beroemde Duitse zanger Raymond von Zur- Mühlen in een recital te begeleiden. Von Zur- Mühlen zong alleen Schubert, Schumann en Brahms, maar geen Strauss. "Solchen Plunder sing' ich nicht", sprak deze zanger.

Tekst & research: Ank Reinders
Foto's en documentatie: Nederlands Muziek Instituut, The Well Tempered Accompanist, 401DutchDivas archives

De jonge Bos kreeg flink op zijn falie als zijn spel de zanger niet zinde, als hij bijvoorbeeld geen inzet aangaf. Maar tenslotte was de zanger tevreden. "Je moet gisteren goed gespeeld hebben want ik heb je niet opgemerkt", schreef hij aan Bos.
 
In 1896 begeleidde hij in Wenen de fameuze Nederlandse bariton Anton Sistermans, bekend als Wagnerzanger, bij de première van Brahms' Vier ernste Gesänge (die voor Sistermans gecomponeerd zijn), volgens de tekst van Bos in het bijzijn van de ontroerde componist.

Brahms: ‘Sapphische Ode' Julia Culp (alt), Coenraad Valentijn Bos (piano), Berlijn, 22-24 December 1911 (CD 401DutchDivas 2014001)

Coenraad Valentijn Bos behoort samen met een klein aantal pianisten van zijn tijd tot de elite begeleiders in Europa. Daarmee wordt niet verwezen naar de pianisten die nodig waren om onzelfstandige zangers hun liederen en zelfs opera- en oratoriumpartijen in te studeren, maar naar de rasechte liedbegeleiders, de elite pianisten, zoals Kurt Pahlen in Wenen, Michael Raucheisen in Berlijn en in later tijden Gerald Moore en Geoffrey Parssons in Londen. In Nederland opent Coenraad Valentijn Bos – voor zover hij in Nederland optrad – de falanx der groten: George van Renesse, Felix de Nobel en in de twintigste, eenentwintgste eeuw Thom Bollen en Rudolf Jansen, om er maar een paar te noemen.

In het Nederlands muziekinstituut in Den Haag bevindt zich een grote nalatenschap aan brieven, geschreven door de zangers met wie Bos gewerkt heeft: Lotte Lehmann, Kirsten Flagstad, Eugen Gura, Anton van Rooy, Mack Harrel, Alexander Kipniss en de fameuze Duitse alt Ernestine Schumann – Heink, de componisten Richard Strauss en Gustav Mahler. Ook grote instrumentalisten werden door Bos begeleid: Casals, de Sarasate, de violist Joseph Joachim. Deze laatstgenoemde musicus, twee jaar jonger dan zijn vriend en bewonderaar Johannes Brahms, die hem beschouwde als de muzikale redding van de hele eeuw, stond Brahms terzijde bij het schrijven van zijn vioolconcert in D (1878) en componeerde zelf de cadenza. (citaat van Harold Schonberg in The virtuosi, (Random House 1985).

Vriend en begeleider

Coenraad werd door zangers niet alleen als secondant aan de piano maar ook als vriend zeer gewaardeerd. Julia Culp looft hem als volgt: '.....zo'n schitterend begeleider, mijn criticus, mijn maarschalk, hij is altijd zo vrolijk en zijn onveranderlijk goed humeur haalt mij altijd weer uit den put'. (Kees Brusse: Onder de menschen, 1915). Tegen de van zenuwen bibberende Culp zegt Bos op het podiumtrapje: “Zing jij die menschen nou ‘s een aardig mopje voor!” En het 12- jarige wonderkind Jehudi Menuhin schonk hem - zoals in die tijd gewoonte was - een foto met opdracht: "To my good companion and fine accompanist Kamarad Coenraad Valentine Bos, M.A., from your friend Yehudi Menuhin". Ook de Amerikaanse presidenten Roosevelt en Truman schonken hem grote foto's met opdracht.

Coenraad Valentijn Bos was een kleine man, al vroeg geheel kaal, maar vanuit de honderden foto’s in de albums van zijn tweede dochter Jolanda blikken zijn milde, donkere ogen wijs, zelfbewust en soms ondeugend de wereld in. En ook, toe hij op latere leeftijd redelijk corpulent was geworden, omzwermden de jonge zangeressen en pianisten hem op zijn masterclasses.

Tussen 1910 en 1950 begeleidde Bos welhaast iedereen die op topniveau zong. In 1923 verschenen bij Electrola de eerste door Bos begeleide platen waarop hij Elisabeth Rethberg secondeerde.
In 1940 bracht de in 1931 opgerichte Wolfgesellschaft een cassette met 12 platen uit, waarop onder anderen beroemdheden als Friedrich von Schorr en Elsa Gerhardt liederen van Wolf zongen, begeleid door Coenraad Bos, Michael Raucheisen en Gerald Moore. In 2002 is bij Homophone een dubbel-CD (81035-2 (2) verschenen waarop onder meer Julia Culp, begeleid door o.a. Coenraad Valentijn Bos, liederen van Brahms, Debussy en Reger etc. zingt. Het is een compilatie van opnames die eerder waren uitgebracht bij R.C.A Victor en Electrola. Men hoort hier de zeer persoonlijke stem van Culp en de schitterende begeleiding van Bos.

Coenraad Valentijn Bos als liedbegeleider

In 1945-46 (Bos is dan 70!), maakt hij met de sopraan Helen Traubel een wereldtournée van Los Angeles over Honolulu, Calcutta. Bagdad, Athene, Milaan, Parijs en Londen en terug. Men vraagt zich af hoe zo'n reis vlak na de tweede wereldoorlog verlopen is? Reizen deed de pianist tot op hoge leeftijd: Er zijn brieven aan zijn dochter Eri, verzonden uit Tokyo, Kyoto, Hongkong, Singapore New York en Berlijn. Op 15 september 1953 scheept hij zich in op de CARONA (first class) en komt zeven dagen later in New York aan voor zijn laatste grote tournee.

Max Friedländer

Omstreeks 1900 kwam hij in aanraking met Max Friedländer, de musicoloog en zanger die voor de uitgeverij Peters de liederen van Schubert herschikte. Friedländer vroeg Bos, de transposities van laag naar hoog en omgekeerd voor zijn rekening te nemen. Voor dit werk, waar hij zo'n vier uur per dag aan besteedde, ontving hij vijftig Pfennig per uur. 'But my artistic gain was in inverse ratio to the final emolument'. Bos was ook beschikbaar om de wekelijkse lezingen over Liedkunst, die Friedländer zelf zingend op een Berlijnse Universtiteit hield, te begeleiden. Daar stak Bos veel van op, ten eerste over de liedkunst en ten tweede over de zangstem want Friedländer was goed geschoold door Manuel Garcia in zijn laatste jaren en door de eveneens bejaarde Julius Stockhausen.

The well-tempered accompanist

In 1949 verscheen het toentertijd toonaangevend boek van Coenraad Valentijn Bos: The well-tempered accompanist (Theodor Presser, VS). Ondanks opmerkingen die uit de tijd zijn geraakt, blijven er talloze aanwijzingen over die ook nu hun geldigheid nog hebben. Gerald Moore, hierboven genoemd, roemt Bos in zijn boek: Am I too loud? Als ‘The dean of the accompanists.’ Bos vertelt hierin onder meer hoezeer hij zich dienstbaar opstelde ten opzichte van zijn zangers:

- De zanger moet zich op zijn gemak voelen en zich kunnen profileren.

- De begeleider moet zich sommige aspecten van het zangersvak eigen maken: wel of geen stem, hij moet voldoende zangles hebben gehad om te kunnen beoordelen wat tot de mogelijkheden van de zanger behoort. Het is niet uitgesloten dat Bos zelf zangles heeft gehad van de befaamde Cornélie van Zanten die in Amsterdam, Berlijn en later in Den Haag zangles heeft gegeven.

- De begeleider moet mee-ademen, natuurlijk zonder dat het publiek op de eerste rij het hoort.

- De begeleider moet talen kennen, en de fonetiek ( = de uitspraak) van de taal kennen. Bos sprak vloeiend Engels en Duits. Over zijn kennis van het Frans is niets te vinden maar hij begeleidde Julia Culp's Debussy op schitterende wijze.

- Een vluchtig idee hebben van de gezongen tekst is onvoldoende, tekst moet gekend zijn.

- De techniek van het pianospel moet een tweede natuur geworden zijn. Maar de pianist die uitsluitend solistisch geschoold is moet zijn pedaaltechniek erg wijzigen. Bij alle Ständchens, vooral bij Schubert's Leise flehen meine Lieder kan het pedaal wel vermeden worden!

- Tenslotte moet de begeleider de 'idiosyncrasies', de eigenaardigheden van zijn zanger kennen. Daarom hield Coenraad Valentijn Bos niet van incidentele begeleid-opdrachten, hij had ettelijke langdurige verbintenissen. Als goede zangersbegeleider heeft Bos zich altijd verre gehouden van het geven van zangtechnische aanwijzingen. Daar is de zangpedagoog voor. Grappig en geheel uit de tijd is Bos' mening dat het géén gezicht is wanneer een vrouw een man begeleidt!

Het begeleidersvak heeft zich in de tweede helft van de twintigste eeuw kolossaal ontwikkeld, in die zin dat de pianist nu een evenwaardige plaats inneemt naast de zanger.